غزلی در باب معرفت نفس

غزل ۳۷ [: زلفت هزار دل به يكى تارِ مو ببست …]

زلفت هزار دل به يكى تارِ مو ببست                      راه هزار چاره، گر از چار سو ببست‏

تا عاشقان به بوى نسيمش دهند جان                       بگشود نافه و دَرِ هر آرزو ببست‏

شيدا از آن شدم، كه نگارم چو ماهِ نو                     ابرو نمود و جلوه‏گرى كرد و رو ببست‏

ساقى به چند رنگ مى اندر پياله ريخت                 اين نقشها نگر، كه چه خوش در كد و ببست‏

يا رب! چه جرم كرد صُراحى؟ كه خون خُم            با نغمه‏هاى غلغلش اندر گلو ببست‏

دانا چو ديد بازىِ اين چرخ حُقّه باز                       هنگامه بازچيد و دَرِ گفتگو ببست‏

مطرب چه نغمه ساخت؟ كه در پرده سماع              بر اهل وجد و حال دَرِهاى و هو ببست‏

حافظ! هرآن كه عشق نورزيد و وصل خواست        احرامِ طَوْفِ كعبه دل، بى وضو ببست‏

غزلی در باب معرفت نفس

خواجه با بيانات اين غزل، اظهار اشتياق و تمنّاى ديدار حضرت دوست را نموده، مى گويد:
زلفت هزار دل به يكى تارِ مو ببست            راهِ هزار چاره گر از چارسو ببست‏

اگرچه محبوب، خود را از نظر عشّاقِ خويش تا خودبين هستنند مستور مى دارد و كوشش آنان براى ديدارش، به جايى نمى رسد، ولى چون خويشتن را فراموش كنند، از طريق خود ايشان (كه مظهر اويند)، مشكلشان حلّ خواهد شد؛ كه: «وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ: أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ؟! قالُوا: بَلى‏، شَهِدْنا»: (و آنان را بر خودشان گواه گرفت كه: آيا من پروردگار شما نيستم؟! گفتند: بله، گواهى مى دهيم.- نيز:
«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ، عَرَفَ رَبَّهُ» :
(هركس خود را شناخت، پروردگارش را شناخت.- همچنين:
«كَفى‏ بِالْمَرءِ جَهْلًا، أنْ يَجْهَلَ نَفْسَهُ.» :
(مرد را از جهت نادانى همين بس كه به نَفْس خويش جاهل باشد.) در جايى مى گويد:
عاشق، آن دم كه به دام سر زلف تو فتاد            گفت: كز بند غم و غصّه نجاتم دادند 

و نيز در جايى مى گويد:
گر چه آشفتگىِ حال من از زلف تو بود            حلّ اين عقده هم از زلف نگار آخر شد

تا عاشقان، به بوى نسيمش دهند جان               بگشود نافه و دَرِ هر آرزو ببست‏

اين بيت نيز به مانند بيت گذشته، به معرفت نفس اشاره مى كند. بخواهد بگويد:
حضرت دوست، جان دادن عاشقان را به پاى خويش دوست مى داشت، لذا پرده از مظاهر عالم، و يا مظهريّت خودشان كنار زد، تا بر آنان عطر خويش را از ملكوتشان نمايان سازد و ايشان با مشاهده اين امر و استشمام بوى او، به فناى خويش راه يابند؛ كه:
«نالَ الفَوْزَ الأكْبَرَ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ.» :
(هركس كه به شناخت نفس خويش دست يافت به رستگارى بزرگ نايل آمد.- نيز
«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ، تَجَرَّدَ.»:
(هركس نفس خويش را شناخت، پيراسته گشته [و به جنبه تجرّدى خويش راه مى يابد.]- همچنين:
«لا تَجْهَلْ نَفْسَكَ، فَإنَّ الجاهِلَ مَعْرِفَةَ نَفْسِهِ جاهِلٌ بِكُلِّ شَىْ‏ءٍ.»:
(به خود جاهل مباش؛ كه هركس به شناخت نفس خويش جاهل باشد نسبت به همه چيز جاهل است.- يا اينكه:
«تَعَرَّفْتَ لِكُلِّ شَىْ‏ءٍ فَما جَهِلَكَ شَىْ‏ءٌ، وَ أنْتَ الَّذى تَعَرَّفْتَ إلَىَّ فى كُلِّ شَىْ‏ءٍ، فَرَأَيْتُكَ ظاهِراً فى كُلِّ شَىْ‏ءٍ، وَ أنْتَ الظّاهِرُ لِكُلِّ شَىْ‏ءٍ. يا مَنِ اسْتَوى‏ بِرَحْمانِيَّتِهِ! فَصارَ العَرْشُ غَيْباً فى ذاتِهِ، مَحَقْتَ الآثارَ بِالآثارِ، وَ مَحَوْتَ الأغْيارَ بِمُحيطاتِ أفْلاكِ الأنْوارِ.»:
(خودت را به هر چيز شناساندى پس هيچ چيز به تو جاهل نيست، و تويى كه خودت را در هر چيز به من شناساندى و در نتيجه تو را در هر چيز آشكار ديدم، و تويى آشكار و پيدا براى هر چيز. اى خدايى كه با رحمانيّتت [بر همه موجودات‏] احاطه نموده و چيره گشتى! تا اينكه عرش [و موجودات‏] در ذاتت پنهان گشت، آثار مظاهر را با آثار وجود خويش از بين برده، و اغيار را با افلاك انوار احاطه كننده‏ات محو نمودى.).

شیدا و سرگردان

شيدا از آن شدم، كه نگارم چو ماهِ نو                 ابرو نمود و جلوه‏گرى كرد و رُو ببست‏

چگونه مى توانم شيدا و سرگردان و حيران محبوبى نباشم كه چون ماه نو، جمال خود را بر من آشكار نمود و فريفته خويش ساخت و اجازه نداد كه همواره به ديدارش مسرور باشم؟! به گفته خواجه در جايى:

به چشم كرده‏ام ابروى ماه سيمايى‏              خيالِ سبزْخطى، نقش بسته‏ام جايى‏

سرم ز دست شد و چشم انتظارم سوخت‏               در آرزوى سر و چشم مجلس آرايى‏

زهى كمال كه منشورِ عشقبازى من‏            از آن كمانچه ابرو رسد به طُغرايى‏

مرا كه از رُخ تو ماه در شبستان است‏          كجا بود به فروغ ستاره پروايى‏

و نيز در جايى مى گويد:

دلبر برفت و دلشدگان را خبر نكرد            ياد حريف شهر و رفيق سفر نكرد

من ايستاده تا كُنمش جان فدا چو شمع‏                  او خود گذر به من چو نسيمِ سحر نكرد

ساقى به چند رنگ، مى اندر پياله ريخت‏                اين نقشها نگر، كه چه خوش در كدو ببست‏

دوست، در گذشته با تجلّيات گوناگون اسماء و صفاتى از طريق ملكوت مظاهر براى من تجلّى نمود؛ كه:

«يا مَنِ احْتَجَبَ فى سُرادِقاتِ عَرْشِهِ عَنْ أنْ تُدْرِكَهُ الأبْصارُ! يا مَنْ تَجَلّى‏ بِكَمالِ بَهآئِهِ! فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ الإسْتِوآءَ! كَيْفَ تَخْفى وَ أنْتَ الظّاهِرُ؟ أمْ كَيْفَ تَغيبُ وَ أنْتَ الرَّقيبُ الحاضِرُ؟ إنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَىْ‏ءٍ قَديرٌ. وَ الْحَمْدُ للَّهِ وَحْدَهُ.»:

(اى خدايى كه در سراپرده‏هاى عرشت، از اينكه ديدگان تو را ببينند، نهان هستى! اى كسى كه با نهايت فروغ و زيبايى جلوه نمودى تا اينكه عظمتت تمام مراتب وجود را فرا گرفت! چگونه پنهان باشى، با آنكه تنها تو آشكارى؟.

يا چگونه غايب مانى، درصورتى‏كه فقط تو مراقب و حاضرى؟ همانا تو بر هر چيز توانايى. و سپاس مخصوص خداوند يكتاست.- به گفته خواجه در جايى:

در نظر بازى ما، بى خبران حيرانند             من چنينم كه نمودم، دگر ايشان دانند

وصفِ رُخساره خورشيد ز خفّاش مپرس‏                 كه در اين آينه صاحب‏نظران حيرانند

جلوه گاه رُخ او ديده من تنها نيست‏           ماه و خورشيد همين آينه مى گردانند

و ممكن است اين بيت اشاره به خلقت خاكى حضرت آدم عليه السلام داشته باشد، كه تعليم همه اسماء به او شده؛ كه: «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»: (و همه اسماء را به آدم آموخت.)

يا رب! چه جرم كرد صراحى كه خونِ خُم‏               با نغمه‏هاى غُلغُلش اندر گلو ببست‏

با اينكه محبوب از نوشاندن شراب عقيق فام و تجلّيات پرشور خود به من در گذشته دريغ نداشت، چه پيش آمد كه مرا محروم از آن داشت. در جايى مى گويد:

گداخت جان كه شود كار دل تمام و نشد              بسوختيم در اين آرزوى خام و نشد

بدان هوس كه ببوسم به مستى آن لب لعل‏               چه خون كه در دلم افتاد همچو جام و نشد

هزار حيله برانگيخت حافظ از سَرِ مِهْر                  بدان هوس كه شود آن حريف رام و نشد

و يا بخواهد بگويد: چه شد كه نتوانستم آنچه را كه ديده بودم بيان نمايم (چرا كه هنوز از وجود من چيزى باقى بود و به فناى كلّى و مقام مخلَصيّت- به فتح لام- راه نيافته بودم و نتوانستم او را به تجلّياتش توصيف نمايم)؛ كه: «سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ،.

إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ»: (منزّه است خدا، از تمام آنچه توصيفش مى كنند، جز توصيف بندگان پاك [به تمام وجود] خدا.)، و يا كسى را شايسته اظهار حالاتم نديدم.

لذا در بيت بعد مى گويد:

دانا، چو ديد بازى اين چرخِ حُقّه باز          هنگامه باز چيد و دَرِ گفتگو ببست‏

شخص دانا و زيرك و عارف به حقائق، چون به گردش و حيله‏گرى اين دنيا نگريست، از بيم آنكه حقائق به دست ناهلان افتد، دست از گفتگو كشيد و كسى را از مشاهداتش با خبر نكرد. در جايى مى گويد:

وصف لب لعل تو چه گويم به رقيبان؟                   نيكو نبود معنىِ نازك بَرِ جاهل‏

و ممكن است بخواهد گله از ديدار ناپايدار خود كرده باشد و بگويد:

اى بُرده دلم را تو بدان شكل و شمايل‏          پرواىِ كست نِىّ و جهانى به تو مايل‏

گه آه كشم از دل و گه تير تو از جان‏                   دور از تو چه گويم كه چه ها مى كشم از دل‏

دل بردى و جان مى دهمت غم چه فرستى‏               چون نيك حريفيم چه حاجت به مُحصِّل‏

لذا باز مى گويد:

مطرب چه نغمه ساخت، كه در پرده سِماع‏               بر اهل وجد و حال، دَرِهاى و هو ببست‏

تجلّيات و نفحات به وجد آورنده محبوب، چه سخنى را به همراه داشت كه اهل.

حال و شهودش را از بازگو نمودن آن براى ديگران باز داشت؛ كه:

«يا مُعَلّى‏! اكْتُمْ أمْرَنا وَ لا تُذِعْهُ، فَإنَّهُ مَنْ كَتَمَ أمْرَنا وَ لَمْ يُذِعْهُ، أعَزَّهُ اللَّهُ بِهِ فِى الدُّنْيا، وَ جَعَلَهُ نُوراً بَيْنَ عَيْنَيْهِ فِى الآخِرَةِ، يَقُودُهُ إلَى الجَنَّةِ …»:

(اى معلّى! امر ما را كتمان كن و فاش مساز؛ كه هركس امر ما را پوشيده ساخته و فاش ننمايد، خداوند او را به واسطه آن در دنيا گرامى داشته، و در آخرت آن را نورى در مقابلش قرار مى دهد كه وى را به بهشت كشانده و رهنمون مى‏شود …- به گفته شاعر:

هر كه را اسرار حقّ آموختند          قفل كردند و دهانش دوختند

و يا بخواهد بگويد:

از راهِ نظر، مرغ دلم گشت هواگير              اى ديده! نظر كن كه به دام كه درافتاد

دردا كه از آن آهوى مشكينِ سيه چشم‏                 چون نافه بسى خون دلم در جگر افتاد

مژگان تو تا تيغ جهان گير برآورد               بس كُشته دل زنده كه بر يكدگر افتاد

حافظ! هرآن كه عشق نورزيد و وصل خواست‏          احرامِ طوفِ كعبه دل، بى وضو ببست‏

خواجه در بيت ختم، علّت مهجور شدن خود را بيان كرده، مى‏گويد: به آنان كه براى طواف كعبه دل احرام بسته‏اند و وصال دائم او را طالبند، بگو: همان گونه كه كعبه گِل را بى‏وضو نشايد، كعبه دل و ديدار معشوق را بى‏وضوى عشق شايسته نباشد. و به گفته خواجه در جايى:

خوشا نماز و نياز كسى كه از سرِدرد           به آب ديده و خون جگر طهارت كرد

و نيز در جايى مى گويد:

نماز در خم آن ابروان محرابى‏           كسى كند كه به خون جگر طهارت كرد